زمینه و هدف: توجه به نقش و اهمیت روزافزون محصولات و سامانه های پیچیده دفاعی در کنار ماهیت بسیار متفاوت آنها با محصولات تولید انبوه و غیر دفاعی از یکسو و در نظر داشتن موانع جدی بر سر راه همکاری های فناورانه بین المللی برای توسعه این محصولات و شرایط خاص کشور ایران از سویی دیگر، در کنار برشمردن نمونه های موفق از توسعه این گونه محصولات در کشور، پژوهشگران را بر آن داشت تا به ارائه چارچوبی برای تحلیل قابلیت های فناورانه در محصولات و سامانه های پیچیده دفاعی به عنوان ابزاری برای سیاست گذاری و برنامه ریزی بپردازند. روش شناسی: استراتژی انجام این پژوهش مطالعه موردی است که به فراخور مسیر پژوهش، در قسمتی از آن برای به دست آوردن مجموعه ای از قابلیت های فناورانه جهت توسعه محصولات و سامانه های پیچیده از فراترکیب استفاده شده است. مطالعه موردی یکی از نمونه های موفق دفاعی با مطالعه اسناد سازمانی و انجام 30 مصاحبه عمیق به منظور ارائه چارچوب نهایی صورت گرفته است. یافته ها: در نهایت چارچوب به دست آمده، قابلیت های فناورانه را در پنج دسته استراتژیک، زیرساختی، پروژه ای، فرآیندی و محصولی به همراه معیارهای آنها و ارائه پیشنهادهایی جهت انجام تحلیل ارائه می دهد. نتیجه گیری: در بخش نتایج نیز به ذکر برخی پیشنهاد های عملیاتی جهت کاربست چارچوب پیشنهادی در سازمان ها و ارائه پیشنهاد هایی برای مطالعات آینده پرداخته شده است.

بخش عمده ای از محصولات و سامانه های دفاعی در زمره محصولات و سامانه های پیچیده قرار دارند. از طرفی، قابلیت های خاصی جهت نوآوری و توسعه محصولات و سامانه های پیچیده مورد نیاز است. این پژوهش با بهره گیری از روش تحلیل اهمیت-عملکرد به مطالعه در رابطه با قابلیت های کلیدی جهت نوآوری و توسعه محصولات و سامانه های پیچیده دفاعی پرداخته است. به این منظور، از نظرات خبرگان صنایع دفاعی برای تأیید و دسته بندی قابلیت های شناسایی شده از مبانی نظری و پیشینه پژوهش استفاده شد. بعلاوه، از طریق توزیع پرسشنامه میان مدیران و متخصصان صنایع دفاعی، میزان اهمیت قابلیت ها و عملکرد صنایع دفاعی در ایجاد و ارتقاء این قابلیت ها مورد سنجش قرار گرفت. یافته های این پژوهش نشان می دهد که سازمان ها و صنایع توسعه دهنده محصولات و سامانه های پیچیده دفاعی باید به ترتیب بر ایجاد و بهبود این قابلیت ها تمرکز نمایند: 1. مدیریت دانش درون و برون سازمانی؛ 2. مدیریت بازار و تعامل با مشتری؛ 3. یکپارچه سازی سیستم؛ 4. شبکه سازی، تعامل و همکاری؛ 5. فناورانه؛ 6. برنامه ریزی و مدیریت پروژه های کلان؛ 7. تست، ساخت و تولید.

دیدگاه نظام های نوآوری بخشی، چارچوب مناسبی را برای تحلیل شکل گیری و تکامل صنایع مختلف ارائه می دهد.با وجود تفاوت ها و تمایزهای متعدد میان صنایع تولیدکننده محصولات مصرفی با نظام تولید انبوه و صنایع تولیدکننده محصولات و سامانه های پیچیده، تاکنون عمده پژوهش های انجام شده در زمینه نظام های نوآوری بخشی بر مطالعه صنایع تولیدکننده محصولات مصرفی با نظام تولید انبوه تمرکز کرده اند و پژوهش های اندکی یافت می شود که به مطالعه صنایع تولیدکننده کالاهای سرمایه ای و محصولات و سامانه های پیچیده پرداخته باشند. این مقاله قصد دارد با بکارگیری رویکردی کیفی و مطالعه موردی به مطالعه نظام نوآوری بخشی صنعت توربین های گازی در ایران به عنوان یک صنعت تولیدکننده محصولات و سامانه های پیچیده و نیز به معرفی بازیگران و کنشگران اصلی، توصیف مسیر شکل گیری و انباشت دانش و فناوری، شناسایی سیاست ها و نهادهای تاثیرگذار و تشریح شرایط بازار و تقاضا در این صنعت بپردازد. یافته های این پژوهش دربرگیرنده این موارد است: 1) مسیر شکل گیری و انباشت دانش و فناوری ساخت توربین های گازی، مشتمل بر قابلیت های فناورانه و راهبردهای کسب فناوری در بنگاه های سازنده توربین های گازی، 2) تنوع و پویایی سیاست های تاثیرگذار دولت بر شکل گیری و تکامل این بخش، مشتمل بر سیاست های راهبری، سرمایه گذاری، خرید و تسهیل گری، 3) ساختار انحصاری و سیاسی بازار صنعت توربین های گازی در ایران، مشتمل بر عرضه کنندگان و مشتریان (دولت) محدود و تقاضای بالا و روزافزون داخلی برای توربین های گازی با کاربردهای مختلف، 4) بررسی اثر تحریم های بین المللی بر فعالیت ها و اقدامات شرکت های ایرانی سازنده توربین های گازی.

در بیش از نیم قرن گذشته، به منظور افزایش توان تولیدی کشور با تکیه بر منابع طبیعی طیف گسترده ای از انتقال فناوری در صنعت فولاد تحقق یافته است. هر چند هدف غالب آن ها افزایش ظرفیت تولید بوده اما دستاوردهای مهمی در زمینه ارتقا و توسعه فناوری نیز داشته است. مروری تاریخی بر مسیر طی شده و نظر افکندن بر تجربیات موفق و ناموفق می تواند درس هایی برای آینده به همراه داشته باشد. بدین جهت این مطالعه با وام گیری از مفهوم همپایی فناورانه تلاش دارد نکات برجسته این تجربه را شفاف سازد. برای این منظور مطالعه حاضر، با انجام پژوهشی کیفی و با استفاده از روایت پژوهی و مصاحبه با متولیان و خبرگان فعال در پروژه های انتقال فناوری صنعت فولاد، پنج موج توسعه صنعت فولاد در کشور را معرفی کرده است. نتایج نشان می دهد احداث پلنت های فولادسازی که به عنوان محصولات و سامانه های پیچیده در نظر گرفته شده است، عامل اصلی ارتقا توانمندی و توسعه بخش فولاد بوده است. با توجه به مکانیزم متفاوت همپایی فناورانه در محصولات و سامانه های پیچیده همپایی فناورانه در توسعه صنعت فولاد به صورت مرحله ای انجام شده است. در هر پنج موج توسعه پنجره های فرصت متفاوت ایجاد شده و نوع مکانیزم یادگیری مختلف و نحوه تلاش در جهت توسعه این بخش از صنعت متفاوت بوده است. روند تاریخی صنعت فولاد حکایت از آن دارد که همکاری بین المللی علاوه بر ایجاد ظرفیت تولیدی به ارتقای توانمندی فناورانه منجر شده که کانون انباشت آن شرکت های فنی-مهندسی صنعت فولادسازی در کشور بوده است.

بخش قابل توجهی از پروژه های دفاعی در زمره پروژه های پیچیده قرار دارند. عدم قطعیت و پیچیدگی دو ویژگی مهم و ذاتی این نوع پروژه ها است که باعث افزایش زمان و هزینه آن ها می شود و برخی به رابطه هم افزا بین این مفاهیم اشاره کرده اند. رویکردهای مختلفی مانند توسعه و تعمیق قابلیت های درونی برای غلبه بر اثرات ناخواسته این دو ویژگی ارایه شده است. در این پژوهش سعی شده است سه مفهوم عدم قطعیت، پیچیدگی و قابلیت در طیفی از پروژه های توسعه محصولات پیچیده مورد بررسی قرار گیرند. در ابتدا با استفاده از ادبیات موضوع، رجوع به خبرگان و به کارگیری روش دلفی سه مرحله ای مولفه های هرکدام از این سه مفهوم تبیین شد. همچنین، از طریق توزیع پرسشنامه میان مدیران و متخصصان صنایع دفاعی، میزان اهمیت عوامل و عملکرد صنایع دفاعی در مدیریت و بهبود این عوامل موردسنجش قرار گرفت و به کمک تجزیه وتحلیل اهمیت-عملکرد، وضعیت عوامل و اولویت های بهبود مشخص گردید. یافته های این پژوهش نشان می دهد که سازمان های مرتبط با پروژه های توسعه محصولات پیچیده دفاعی در بخش های عدم قطعیت، پیچیدگی و قابلیت باید بر عوامل ضعف فرهنگ حاکم در سازمان، ابهام در اهداف، تغییرات در برآوردها، عوامل محیطی، پیچیدگی های فنی، اهداف، ماهیت پروژه، محیطی و قابلیت های مدیریت دانش، مدیریت ارزش، مدیریت پروژه های کلان و قابلیت های نوآورانه که اولویت بالاتری نسبت به سایر عوامل دارند تمرکز بیشتری داشته باشند.

بخش های مختلف صنعتی با رژیم های فناورانه، سیاستی و بازار متفاوت شناخته می شوند. این تفاوت ها در میان صنایع با محصولات و سامانه های پیچیده و صنایع با محصولات مصرفی و سیستم تولید انبوه پررنگ تر است. پژوهش حاضر با بهره گیری از رویکرد کیفی و استراتژی مطالعه موردی به واکاوی رژیم های فناورانه، سیاستی و بازار صنعت توربین های گازی به عنوان یک صنعت با محصولات و سامانه های پیچیده پرداخته است. بعلاوه، به منظور پررنگ کردن تفاوت میان رژیم های فناورانه، سیاستی و بازار این صنعت با صنایع با محصولات مصرفی و سیستم تولید انبوه، به مقایسه تطبیقی این صنعت با شش صنعت در کشور کره جنوبی پرداخته شده است. یافته های این پژوهش گویای آن است که صنعت توربین های گازی به عنوان یک صنعت با محصولات و سامانه های پیچیده دارای رژیم فناورانه، سیاستی و بازار متفاوت و متمایزی نسبت به صنایع با محصولات مصرفی و سیستم تولید انبوه است. این یافته از آن جهت اهمیت دارد که، این تفاوت ها می تواند بر الگوی یادگیری و همپایی فناورانه و پنجره های فرصت این صنعت تاثیر چشمگیری داشته باشد

زمینه و هدف ابهام و عدم قطعیت از چالش برانگیزترین مسایل سازمان های درگیر در توسعه محصولات پیچیده است که عمدتا از دانش محدود و پیچیدگی های رو به رشد محصولات و تعامل این پدیده ها ناشی می شود. این مقاله با هدف شناسایی و مدل سازی چالش های نوآوری مرتبط با توسعه محصولات پیچیده هوافضایی انجا شده است. روش شناسی این مقاله از نظر هدف کاربردی و از نظر روش دارای رویکردی ترکیبی است. در بخش کیفی، چالش های نوآوری محصولات پیچیده از طریق مصاحبه و نظرسنجی دلفی فازی از خبرگان شناسایی شدند و در بخش کمی با استفاده از روش معادلات ساختاری، مدل سازی و تبیین روابط انجام شد. یافته ها بر اساس تحلیل داده ها، چالش های مذکور در سه گروه ریسک های توسعه محصولات پیچیده، خصوصیات فرایند توسعه محصولات پیچیده و ویژگی های محصولات پیچیده دسته بندی شدند. ویژگی های محصولات پیچیده بر ریسک های فرایند توسعه محصولات پیچیده و خصوصیات فرایند توسعه محصولات پیچیده هوافضایی تاثیر دارد، خصوصیات فرایند توسعه محصولات پیچیده بر ریسک های فرایند توسعه این محصولات تاثیر مثبت و معناداری دارد. همچنین خصوصیات فرایند توسعه محصولات پیچیده تاثیر ویژگی های محصولات پیچیده بر ریسک های فرایند توسعه محصولات پیچیده را میانجی گری می کند. نتیجه گیری با توجه به تاثیر خصوصیات فرایند توسعه بر ریسک های توسعه محصولات پیچیده به صورت مستقیم و همچنین نقش میانجی گری خصوصیات فرایند توسعه در تاثیر ویژگی های محصولات پیچیده بر ریسک های توسعه محصولات پیچیده هوافضایی، نقش خصوصیات فرایند توسعه در پیکره بندی و ساختار فرایند حایز اهمیت است.

پیدایش مفهوم «محصولات با سیستم های پیچیده» ابتدا از ادبیات سیستم های نظامی، پیچیدگی های سیستم، مکتب سیستم های فنی بزرگ، مدیریت پروژه و مطالعات سازمان صنعتی آغاز شد. محصولات پیچیده که از لحاظ فنی در شرکت های پیشرفته تولید می شود، کالاهای سرمایه ای با فناوری های پیشرفته است و سرمایه گذاری در بخش ایجاد ظرفیت برای تولید آنها یکی از نشانه های مهم قدرت اقتصاد ملی است. در حوزه محصولات پیچیده ساختار صنعت به طور عمده متشکل از تعداد بسیار کمی از بنگاه های بسیار بزرگ تامین کننده، سازنده و مشتری است. این تعداد کم بنگاه ها همگی در فرآیند طراحی، تحقیق و توسعه، یکپارچه سازی سیستم ها، بهبودهای آتی محصول و نگهداری محصول مشارکت دارند. پیشرفت های اقتصادی هم اکنون نیازمند تجاری سازی و توسعه فناوری های پیچیده است که نوآوری در آنها تنها از طریق شبکه های پیچیده و خودسازماندهی شده اتفاق می افتد. بنابراین یکی از وجوه تمایز این محصولات این است که مکانیزم و مدیریت نوآوری در اینگونه محصولات با محصولات ساده تولید انبوه متفاوت است.

طی دهه های اخیر اقتصادهای نوظهور و کشورهای تازه صنعتی شده تلاش های زیادی در زمینه دستیابی به دانش و قابلیت های فناورانه مورد نیاز برای ساخت و توسعه محصولات و سامانه های پیچیده به نمایش گذاشته اند. یکی از این موارد کشور ایران است که در سال های گذشته برای دستیابی به دانش، مهارت و فناوری های ساخت توربین های گازی تلاش های زیادی کرده و به نتایج مطلوب و قابل ملاحظه ای دست یافته است. این پژوهش قصد دارد با استفاده از رویکرد کیفی و استراتژی پژوهش مطالعه موردی اکتشافی، الگویی نظری برای ساخت و انباشت قابلیت های فناورانه ساخت توربین های گازی به عنوان محصولات و سامانه های پیچیده در یک بنگاه متاخر ایرانی (شرکت توربوکمپرسور نفت) بدست دهد. نتایج و یافته های این پژوهش حاکی از آن است که الگوی ساخت و انباشت قابلیت های فناورنه ساخت توربین های گازی در این شرکت شامل سه مرحله است: 1) خرید، مونتاژ و بهره برداری از توربین های وارداتی؛ 2) ساخت مشترک توربین های گازی به صورت تحت لیسانس؛ و 3) ساخت توربین های گازی به طور مستقل در شرایط تحریم. بعلاوه، تکامل و پویایی استراتژی های کسب فناوری و سازوکارهای یادگیری فناوری در هر مرحله از الگوی مورد نظر نمایش داده شده اند.

طباطبائیچکیدهطی دهه های گذشته موضوع محصولات و سامانه های پیچیده در کشورهای متاخر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. با این حال، واکاوی یادگیری و همپایی فناورانه در این صنایع از منظر پنجره های فرصت مغفول مانده است. حتی پژوهش هایی که از دیدگاه پنجره های فرصت برای تببین پدیده هایی همچون چرخه های همپایی بهره گرفته اند تمایزی میان محصولات و سامانه های پیچیده با محصولات مصرفی با سیستم تولید انبوه قائل نشده اند. بنابراین، پژوهش حاضر با بهره گیری از رویکردی کیفی و استراتژی مطالعه موردی به واکاوی پنجره های فرصت در صنعت توربین های گازی در ایران به عنوان یک صنعت با محصولات و سامانه های پیچیده پرداخته است. بعلاوه، این پژوهش با مقایسه پنجره های فرصت صنعت توربین های گازی در ایران با پنج صنعت منتخب به شناسایی تشابهات و تمایزات میان آنها اقدام کرده است. یافته های این پژوهش بیانگر آن است که ترتیب پنجره های فرصت در صنعت توربین های گازی در ایران بدین صورت است: پنجره بازار داخلی، پنجره سیاست ها، یادگیری فناورانه و پنجره بازار خارجی به صورت محدود. یافته های این پژوهش با در نظر گرفتن رژیم فناورانه و بازار خاص محصولات و سامانه های پیچیده قابل توضیح است.